ΑΝΑΣΚΟΠΙΚΗ ΕΡΓΑΣΙΑ (ΔΕΙΓΜΑ)
-------------------------------------------------------------------------------------------------------------


ΣΧΙΖΟΦΡΕΝΕΙΑ






ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

Ορισμός σχιζοφρένειας ……………………………………..      1

Ιστορική αναδρομή………………………………………….   2-3

Επιδημιολογικά στοιχεία ……………………………………  4-5

Αιτίες σχιζοφρένειας ………………………………………   6-10

Συμπτώματα σχιζοφρένειας ……………………………… 11-15

Διάγνωση της Σχιζοφρένειας ………………………………    16

Θεραπευτικά μέσα και Αγωγή …………………………    17-26

Η πρόγνωση της ασθένειας ………………………………  27-32

Σχιζοφρένεια: Μύθοι και πραγματικότητα ……………    33-37

Τελευταίες έρευνες σε ασθενείς με σχιζοφρένεια ……………38

Βιβλιογραφία ………………………………………………. .   39-40

Τι είναι σχιζοφρένεια;

            Ο όρος σχιζοφρένεια δηλώνει μια ομάδα ψυχικών παθήσεων, οι οποίες παρουσιάζουν ένα κοινό και ουσιώδες σύμπτωμα, τη διάσχιση. Στα χαρακτηριστικά αυτών των παθήσεων, συνηθέστερα, περιλαμβάνονται διαταραχές της σκέψης, της αντίληψης και της συμπεριφοράς, καθώς και ένα αμβλύ ή αταίριαστο με την πραγματικότητα συναίσθημα. Οι διαταραχές αυτές αφορούν βασικές λειτουργίες που χαρακτηρίζουν κάθε ανθρώπινη ύπαρξη και τελικά οδηγούν σε μια αλλοίωση του αισθήματος της ατομικότητας, της μοναδικότητας και του ελέγχου του εαυτού.

            Ο Γάλλος ψυχίατρος Ανρί Έ ορίζει τη σχιζοφρένεια σαν “χρόνια πάθηση η οποία αλλοιώνει βαθύτατα την προσωπικότητα του πάσχοντος και θεωρεί ότι η πάθηση χαρακτηρίζεται από ένα βαθύ και προοδευτικό μετασχηματισμό της προσωπικότητας." Κατ' αυτόν, η πάθηση εκδηλώνεται με μια τάση του πάσχοντος "να διακόψει την οικοδόμηση του κόσμου του, μέσω της επικοινωνίας με τους άλλους, για να χαθεί τελικά μέσα στην αυτιστική σκέψη, δηλαδή μέσα στο χάος των φαντασιώσεών του".

            Η σχιζοφρένεια δεν είναι μιας και μόνο μορφής ψυχική πάθηση. Εκδηλώνεται με πολλές μορφές. Οι ψυχίατροι την κατατάσσουν στην κατηγορία των ψυχώσεων και στα χαρακτηριστικά της περιλαμβάνονται τα πιο αντιπροσωπευτικά ψυχωτικά συμπτώματα.

            Η σχιζοφρένεια μπορεί να είναι στην πραγματικότητα μια ενιαία διαταραχή, ή μια ομάδα διαταραχών με διαφορετικές αιτιολογίες. Λόγω της πολυπλοκότητας της διαταραχής, λίγες μόνο από τις γενικεύσεις σχετικά μ' αυτή ισχύουν για όλους τους ανθρώπους που διαγιγνώσκονται ότι πάσχουν από σχιζοφρένεια.

            Με λίγα λόγια θα μπορούσε να πει κανείς πως η  σχιζοφρένεια είναι μια σοβαρή ασθένεια του εγκεφάλου, η οποία επηρεάζει την ομιλία, την σκέψη, την συμπεριφορά και τον τρόπο αντίληψης των καταστάσεων από τον ασθενή.

Ιστορική αναδρομή

            Παρόλο που ο όρος σχιζοφρένεια δεν είχε χρησιμοποιηθεί μέχρι τα τέλη του προ-προηγούμενου αιώνα, η ασθένεια αυτή υπήρχε από τους αρχαίους χρόνους και έχει διαγνωστεί σε όλους τους λαούς και σε όλες τις κοινωνκές τάξεις. Τα εντυπωσιακά της συμπτώματα έχουν περιγραφεί (με διαφορετικούς όρους) σ’ όλες τις εποχές. Αναφορές παρόμοιων συμπτωμάτων με εκείνα της σχιζοφρένειας που βρίσκονται σε ιστορικά συγγράμματα, καθώς επίσης και στη θρησκευτική ή δραματική λογοτεχνία, αποδεικνύουν πως αυτή η ασθένεια υπήρχε από πολύ παλιά. Για παράδειγμα στο έργο του Σαίξπηρ «Βασιλιάς Λήρ» (1605), ο ήρωας πρέπει να υποκριθεί ότι είναι ο τυπικός φρενοβλαβής «Τομ του Μπέντλαμ» και τα συμπτώματα που αναφέρονται είναι παρόμοια με αυτά της σχιζοφρένειας.

            Πριν τον 19ο αιώνα, η "τρέλα" που χαρακτήριζε όσους έπασχαν από σχιζοφρένεια, δεν είχε αναγνωριστεί σαν ασθένεια έτσι ώστε οι ασθενείς να αλυσοδένονται και να κρατούνται σε φυλακές, ώστε να μπορούν να ελέγχονται

            Για τους λαούς της Δύσης η σχιζοφρένεια δεν αποτελούσε ιατρικό πρόβλημα μέχρι περίπου τα τέλη του 19^ου αιώνα. Το 1896, ο Γερμανός γιατρός Εμίλ Κρέπελιν, περιέγραψε μια ομάδα “ψυχικών παθήσεων” που είχε, συνηθέστερα, σαν κύρια χαρακτηριστική εκδήλωση μια βραδεία και προϊούσα εξασθένηση των ψυχικών λειτουργιών και των διανοητικών ικανοτήτων αυτού που έπασχε από αυτές. Την ομάδα αυτών των πρίμων διαταραχών ο Εμίλ Κρέπελιν την ονόμασε «πρώιμη άνοια». Αργότερα το 1911, ο Ελβετός γιατρός Ευγένιος Μπλόυερ μελέτησε σε βάθος τις διαταραχές της σκέψης των ασθενών με πρώιμη άνοια και αφού έλαβε υπόψη ου τη “ρήξη” που επέρχεται μεταξύ του ασθενούς και της αντικειμενικής πραγματικότητας, υιοθέτησε τον όρο σχιζοφρένεια. Θεωρώντας, όμως, ότι δεν πρόκειται για μια και μόνη νοσολογική οντότητα αλλά για μια ομάδα τέτοιων, μιλούσε για την “ομάδα των σχιζοφρενειών”.

             Ανεξάρτητα από τις επιστημονικές διαφωνίες, που ανέκυψαν αργότερα σχετικά με τη φύση και την αιτιοπαθογένεια των ψυχικώς παθήσεων, που μπορούν να περιλαμβάνονται σ’ αυτήν την ομάδα, ορισμένοι γιατροί χρησιμοποιούν τον όρο “σχιζοφρένεια”, ενώ για άλλους είναι αποδεκτός ο όρος “σχιζοφρένειες’’.           

Επιδημιολογικά στοιχεία

            Η σχιζοφρένεια αποτελεί μείζον πρόβλημα δημόσιας υγείας σε ολόκληρο τον κόσμο. Η παγκόσμια συχνότητα της φαίνεται ότι είναι λίγο πιο κάτω από το 1%, μολονότι έχουν εντοπισθεί περιοχές με υψηλότερη ή χαμηλότερη συχνότητα. Η σχιζοφρένεια είναι πιο συνήθης από την νόσο του Alzheimer, το διαβήτη ή τη σκλήρυνση κατά πλάκας. Στις αναπτυγμένες κοινωνίες περίπου 1 άτομο στα 100 θα αναπτύξει σχιζοφρένεια κάποια στιγμή κατά τη διάρκεια της ζωής του. Σε όλες τις κοινωνικές και τις γεωγραφικές περιοχές η συχνότητα είναι ίδια.

             Επίσης εμφανίζεται με την ίδια συχνότητα σε άντρες και σε γυναίκες. Τα δυο φύλα διαφέρουν απλά στην έναρξη και τη διαδρομή της νόσου. Η έναρξη είναι πιο πρώιμη στους άντρες παρά στις γυναίκες. Οι άντρες νοσούν πιο συχνά μεταξύ 15 - 25 ετών και οι γυναίκες μεταξύ 25 - 35 ετών. Η εμφάνιση της σχιζοφρένειας πριν την ηλικία των 10 ετών και μετά τα 50 είναι εξαιρετικά σπάνια. Λιγότερο φανερά συμπτώματα όπως η κοινωνική απομόνωση ή απόσυρση, ασυνήθιστη ομιλία ή σκέψη ή συμπεριφορά, μπορεί να προηγούνται ή να έπονται των πρώτων ψυχωτικών.

            Λοιπόν περίπου το 1% του πληθυσμού αναπτύσσει σχιζοφρένεια κατά τη διάρκεια της ζωής του. Κατά την διάρκεια ενός έτους περίπου 0,11 - 0,14 ανά 1000 άτομα θα εμφανίσουν για πρώτη φορά σχιζοφρένεια. Μια δεδομένη χρονική στιγμή, 2,5 - 5 ανά 1000 άτομα έχουν την διάγνωση της σχιζοφρένειας. Τα δεδομένα αυτά αναγόμενα στον Ελληνικό πληθυσμό σημαίνουν ότι κάθε χρόνο περιμένουμε στην Ελλάδα 1000 - 1500 περίπου άτομα να εμφανίσουν για πρώτη φορά σχιζοφρένεια, 25000 - 50000 άτομα πάσχουν από αυτή μια δεδομένη χρονική στιγμή και 100.000 περίπου Έλληνες θα αναπτύξουν σχιζοφρένεια κατά την διάρκεια της ζωής τους.

            Οι συγγενείς ατόμων με σχιζοφρένεια έχουν αυξημένο κίνδυνο εκδήλωσης της νόσου σε σχέση με άλλους ανθρώπους. Ο κίνδυνος είναι προοδευτικά μεγαλύτερος για τους συγγενείς που προσομοιάζουν γενετικά με το άτομο που πάσχει από σχιζοφρένεια. Ο γενετιστής Irving Gottesman, χρησιμοποιώντας στοιχεία από 40 Ευρωπαϊκές μελέτες που έγιναν μεταξύ του 1920 και του 1987, συνέταξε συγκριτικούς πίνακες για το μέσο όρο επικινδυνότητας εκδήλωσης σχιζοφρένειας καθ’ όλη τη διάρκεια ζωής σε άτομα με διαφορετικό  βαθμό συγγένειας με κάποιον που πάσχει από σχιζοφρένεια. Τα ευρήματά του, που εμφανίζονται στον Πίνακα 1, φανερώνουν ότι όσο μεγαλύτερη ομοιότητα υπάρχει στη γενετική σύσταση τόσο μεγαλύτερος είναι και ο κίνδυνος.  Μελέτες σε άτομα που υιοθετήθηκαν κατά τη βρεφική τους ηλικία, υπέδειξαν ότι η αυξημένη επικινδυνότητα για εκδήλωση της νόσου σε συγγενείς ατόμων διαγνωσμένων με σχιζοφρένεια, σχετίζεται περισσότερο με την κληρονομικότητα παρά με το περιβάλλον. Τα παιδιά ατόμων με σχιζοφρένεια έχουν εξίσου αυξημένο κίνδυνο εκδήλωσης της ασθένειας είτε ανατράφηκαν από τους βιολογικούς γονείς τους, είτε από τους θετούς. Παρομοίως, το οικογενειακό ιστορικό των ατόμων με σχιζοφρένεια  που ανατράφηκαν από θετούς γονείς αποκαλύπτει αυξημένο επιπολασμό της νόσου ανάμεσα στους βιολογικούς τους συγγενείς, αλλά όχι και ανάμεσα στους συγγενείς που προέκυψαν από την υιοθεσία.

Αιτίες σχιζοφρένειας

            Δεν γνωρίζουμε κάποιο μοναδικό αίτιο για τη σχιζοφρένεια. Πολλές ασθένειες, όπως για παράδειγμα οι καρδιοπάθειες, είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς γενετικών, συμπεριφορικών ή και άλλων παραγόντων παράδειγμα οι καρδιοπάθειες, είναι το αποτέλεσμα μιας σειράς γενετικών, συμπεριφορικών ή  και άλλων παραγόντων. Αυτό πιθανώς ισχύει και για τη σχιζοφρένεια. Δεν έχουμε κατανοήσει όλους τους παράγοντες που παίζουν ρόλο στη σχιζοφρένεια. Ωστόσο, οι ειδικοί συμφωνούν ότι η ασθένεια οφείλεται σε κάποια ανωμαλία στη λειτουργία του εγκέφαλου. Έχουμε μπορέσει να αναγνωρίσουμε αρκετούς από αυτούς τους παράγοντες.

            Η σχιζοφρένεια είναι μια ασθένεια του εγκεφάλου. Οι επιστήμονες πιστεύουν ότι τα συμπτώματά της προκαλούνται από ανωμαλίες στη μεταβίβαση και επεξεργασία πληροφοριών στον εγκέφαλο. Τα νευρικά κύτταρα στον εγκέφαλο επικοινωνούν μεταξύ τους εκλύοντας χημικές ουσίες από τις νευρικές τους απολήξεις. Αυτές οι χημικές ουσίες ονομάζονται νευροδιαβιβαστές. Πολλά από τα συμπτώματα της σχιζοφρένειας έχουν συσχετισθεί με ανώμαλη δραστηριότητα συγκεκριμένων νευροδιαβιβαστών.

Η έρευνα δείχνει ότι υπάρχει μια τάση για περισσότερα από ένα κρούσματα σχιζοφρένειας μέσα σε μια οικογένεια και σε ορισμένες περιπτώσεις είναι έντονη η κληρονομική επιβάρυνση. Ένα παιδί με ένα γονέα με σχιζοφρένεια έχει μια πιθανότητα περίπου 10% να εμφανίσει την αρρώστια. Στο γενικό πληθυσμό αυτός ο κίνδυνος είναι περίπου 1%. Και όμως σε ομοζυγώτες διδύμους –που μοιράζονται την ίδια γενετική σύνθεση– υπάρχει πιθανότητα 50% ότι θα επηρεαστούν και οι δύο δίδυμοι. Αυτό δείχνει ότι η σχιζοφρένεια δεν είναι απόλυτα προδιαγεγραμμένη στη βάση γενετικών παραγόντων, ακόμη και εάν γενετικοί παράγοντες παίζουν σημαντικό ρόλο.

            Άλλες ενδείξεις υποδεικνύουν ότι οι περιβαλλοντικές επιδράσεις μπορεί να επηρεάσουν τον εγκέφαλο στα πρώιμα στάδια της ζωής ή ακόμη και στη διάρκεια της εγκυμοσύνης. Αυτή η επίδραση μπορεί να δημιουργήσει σε ορισμένους ανθρώπους μια προδιάθεση για τη σχιζοφρένεια. Πιστεύεται ότι ένας συνδυασμός από παράγοντες κινδύνου παίζουν σημαντικό ρόλο και ότι η ασθένεια δεν είναι το αποτέλεσμα μόνο ενός αιτίου.

            Η δυνατότητα που έχουμε να εξετάζουμε τους εγκεφάλους των ανθρώπων με απεικονίσεις αξονικής και μαγνητικής τομογραφίας έχει δείξει με σαφήνεια ότι ο εγκέφαλος των ανθρώπων με σχιζοφρένεια έχει δομικές ανωμαλίες. Οι επιστημονικές παρατηρήσεις δείχνουν ότι οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια έχουν διογκωμένες κάποιες κοιλότητες που βρίσκονται στον εγκέφαλο και ονομάζονται κοιλίες του εγκεφάλου.

            Οι ενδείξεις υποδηλώνουν ότι αυτή η διόγκωση οφείλεται σε ανωμαλίες στη δομή συγκεκριμένων περιοχών του εγκεφάλου. Ωστόσο αυτές οι ανωμαλίες είναι λεπτές και δεν τις διακρίνουμε σε όλους τους ανθρώπους με σχιζοφρένεια. Επίσης, η λειτουργία του εγκεφάλου φαίνεται να είναι διαφορετική στις λειτουργικές απεικονιστικές μελέτες.

Οι μικροσκοπικές μελέτες του εγκεφαλικού ιστού, ύστερα από το θάνατο, έχουν επίσης αποκαλύψει μικρές αλλαγές στην κατανομή ή τον αριθμό των εγκεφαλικών κυττάρων στους ανθρώπους με σχιζοφρένεια. Φαίνεται ότι πολλές, από αυτές τις αλλαγές, αλλά πιθανώς όχι όλες, υπάρχουν ήδη πριν νοσήσει το άτομο. Επομένως, πιστεύεται ότι η σχιζοφρένεια μπορεί να είναι, εν μέρει, μια διαταραχή στην ανάπτυξη του εγκεφάλου.

            Η βελτίωση στις τεχνικές απεικόνισης του εγκεφάλου έχει επιβεβαιώσει τις ανωμαλίες σε συγκεκριμένα νευρικά κύτταρα. Τα εν λόγω νευρικά κύτταρα έχουν δύο διαφορετικούς νευροδιαβιβαστές, που ονομάζονται ντοπαμίνη και σεροτονίνη, και παίζουν σημαντικό ρόλο στη σχιζοφρένεια. Η θεραπευτική αντιμετώπιση της σχιζοφρένειας στηρίζεται στα φάρμακα. Τα πιο σημαντικά φάρμακα ή δραστικές ουσίες που χρησιμοποιούνται για τη θεραπευτική αντιμετώπιση της σχιζοφρένειας ονομάζονται αντιψυχωσικά. Αυτά τροποποιούν τα αποτελέσματα αυτών των δύο νευροδιαβιβαστών στον εγκέφαλο. Μία από τις πιο σημαντικές ανακαλύψεις ήταν πως η σχιζοφρένεια σχετίζεται άμεσα και με την δυσλειτουργία μιας μικρής περιοχής του εγκεφάλου, του ιππόκαμπου. Ο ιππόκαμπος -μεταξύ άλλων- είναι υπεύθυνος και για την οργάνωση της ανθρώπινης μνήμης. Και εκεί ακριβώς, σε αυτό το μικρό σημείο του εγκεφάλου, φαίνεται πως συνδέεται η σχιζοφρένεια με την μνήμη μας. Μια πρόσφατη έρευνα έδειξε πως τα άτομα με σχιζοφρένεια χρησιμοποιούν διαφορετικές εγκεφαλικές περιοχές για να επεξεργαστούν πληροφορίες με την βραχύχρονη μνήμη τους. Συνήθως τα άτομα που υποφέρουν από σχιζοφρένεια έχουν προβλήματα με την μνήμη τους, καθώς δεν μπορούν να ανακαλέσουν ορθά γεγονότα του παρελθόντος και -κυρίως- παρουσιάζουν προβλήματα στην δημιουργία νέων μνημών. Η συγκεκριμένη έρευνα του Πανεπιστημίου του Nashville, στις ΗΠΑ, έδειξε ότι ενώ άτομα του κανονικού μέσου πληθυσμού χρησιμοποιούν περιοχές του δεξιού ημισφαιρίου για να θυμηθούν συγκεκριμένες τοποθεσίες, οι σχιζοφρενείς χρησιμοποιούν περιοχές και από τα δύο ημισφαίρια. Αυτό δεν πρέπει να μας ξενίζει, αν αναλογιστούμε πως δεδομένου πως υπάρχει πρόβλημα στον ιππόκαμπο, ο εγκέφαλος των σχιζοφρενών προσπαθεί να καλύψει το κενό αξιοποιώντας άλλες περιοχές του εγκεφάλου. Μερικοί ίσως θυμάστε την αναφορά που κάναμε στην εκπληκτική ικανότητα του εγκεφάλου που ονομάζουμε “πλαστικότητα”, όπου ο εγκέφαλος συνεχίζει να αναπτύσσεται και να αξιοποιεί νέες περιοχές τόσο κατά την διάρκεια της ανάπτυξής του, όσο και σε περιπτώσεις βλάβης/τραυματισμού. Επιπλέον η ίδια έρευνα έδειξε πως υπάρχει και μια ακόμη διαφορά μεταξύ των υγιών ατόμων και των σχιζοφρενών, όσον αφορά τις μνημονικές ικανότητες. Όταν οι ερευνητές σκάναραν τους εγκεφάλους των υποκειμένων τους κατά τη διάρκεια εσφαλμένων ανακλήσεων από τη μνήμη (τα άτομα δεν μπορούσαν να ανακαλέσουν σωστά την τοποθεσία) πρόσεξαν πως τα άτομα του μέσου πληθυσμού είχαν χαμηλή αυτοπεποίθηση όσον αφορά τις απαντήσεις τους και ταυτόχρονα οι περιοχές που ήταν ενεργές κατά την διάρκεια σωστών ανακλήσεων, πλέον ήταν ανενεργές. Υπάρχει δηλαδή κάτι σαν “βιολογικός διακόπτης” στον εγκέφαλο ο οποίος ενεργοποιείται και απενεργοποιείται ανάλογα με το αν πράγματι ανακαλούμε κάτι από την μνήμη μας ή όχι. Αυτός ο “διακόπτης” όμως φαίνεται πως δεν υπάρχει στα άτομα με σχιζοφρένεια. Συγκεκριμένα, οι σχιζοφρενείς δεν παρουσίασαν καμία διαφορά στην ενεργοποίηση του εγκεφάλου κατά την διάρκεια λανθασμένων ανακλήσεων. Ήταν δηλαδή σαν ο εγκέφαλος να “θεωρούσε” ότι πράγματι ανασύρει κάτι που είναι αποθηκευμένο στην μνήμη. Αποτέλεσμα αυτού ήταν φυσικά οι σχιζοφρενείς να δηλώνουν πεπεισμένοι για το ορθό της ανάκλησής τους. Αυτός ο μικρός διακόπτης ίσως τελικά είναι το κλειδί για την προσέγγιση της σχιζοφρένειας σε βιολογικό επίπεδο, μιας και μπορεί να εξηγήσει ίσως τα σοβαρότερα συμπτώματα της σχιζοφρένειας, αυτά των ψευδαισθήσεων και των παραισθήσεων. Στην καθημερινότητά μας ερχόμαστε αντιμέτωποι με χιλιάδες ερεθίσματα τα οποία ο εγκέφαλός μας καλείται να αναλύσει, να κατηγοριοποιήσει ή και να συνδυάσει. Όταν οι σχιζοφρενείς κάνουν έναν έλεγχο για το αν είδαν ή άκουσαν κάτι, ο εγκέφαλος -έχοντας χαλασμένο τον “βιολογικό διακόπτη” του- αυτόματα θεωρεί πως πράγματι είδε ή άκουσε κάτι. Αποτέλεσμα αυτού είναι οι σχιζοφρενείς να βλέπουν και να ακούν πράγματα που δεν ανταποκρίνονται στην πραγματικότητα. Η μνήμη είναι η μαγική αυτή ικανότητα των κυττάρων η οποία μας επιτρέπει να είμαστε αυτό που είμαστε, να έχουμε αυτογνωσία και να ενεργούμε λαμβάνοντας υπόψη τις εμπειρίες μας. Όταν ένα τόσο σημαντικό εργαλείο του νευρικού μας συστήματος φαίνεται να δυσλειτουργεί, αυτόματα δημιουργεί προβλήματα σε όλο μας το είναι. Ίσως η πιο σοβαρή μορφή τέτοιων προβλημάτων -από άποψη κοινωνική συμπεριφοράς- είναι τελικά η σχιζοφρένεια.

            Δεν έχουν βρεθεί κάποια αποδεικτικά στοιχεία που να υποστηρίζουν την άποψη ότι οι οικογενειακές σχέσεις προκαλούν την ασθένεια. Παρ’όλα αυτά, κάποια άτομα που πάσχουν από σχιζοφρένεια είναι ευαίσθητα στις οποιεσδήποτε εντάσεις μέσα στην οικογένεια, οι οποίες μπορεί για αυτούς να συντελούν στην επανεμφάνιση των επεισοδίων της ασθένειας.

            Έχει αναγνωρισθεί ότι συχνά κάποια αγχογόνα περιστατικά προηγούνται της έναρξης της εκδήλωσης της σχιζοφρένειας. Τα περιστατικά αυτά μπορεί να επισπεύσουν την εκδήλωση της ασθένειας σε άτομα που είναι ευάλωτα. Τα άτομα που πάσχουν από σχιζοφρένεια συχνά αισθάνονται άγχος, είναι ευέξαπτα και παρουσιάζουν αδυναμία συγκέντρωσης προτού εμφανισθούν τα οξεία συμπτώματα. Αυτό μπορεί να προκαλέσει προβλήματα με τη δουλειά ή τις σπουδές, καθώς και χειροτέρευση των διαπροσωπικών σχέσεων. Συχνά θεωρείται ότι   αυτοί οι παράγοντες προκάλεσαν την εμφάνιση της πάθησης, ενώ στην πραγματικότητα η ίδια η πάθηση προκάλεσε το αγχογόνο γεγονός. Επομένως, δεν είναι πάντοτε ξεκάθαρο αν το άγχος είναι αιτία ή αποτέλεσμα της σχιζοφρένειας.

            Η βλαβερή χρήση του αλκοόλ και άλλων ναρκωτικών, ιδιαίτερα η χρήση κάνναβης και αμφεταμινών, μπορεί να δώσουν το έναυσμα για την εκδήλωση της ψύχωσης σε άτομα που είναι ευάλωτα στο να παρουσιάσουν σχιζοφρένεια. Παρόλο που η χρήση ναρκωτικών   ουσιών δεν προκαλεί τη σχιζοφρένεια, εν τούτοις συσχετίζεται ισχυρά με την υποτροπή της πάθησης. Τα άτομα που πάσχουν από σχιζοφρένεια είναι πιο πιθανό να χρησιμοποιούν αλκοόλ και άλλα ναρκωτικά από ότι ο υπόλοιπος πληθυσμός, και αυτό είναι επιζήμιο για τη θεραπευτική αγωγή.

Συμπτώματα σχιζοφρένειας

            Αντίθετα με την κοινή αντίληψη, η σχιζοφρένεια δεν είναι μια διχασμένη προσωπικότητα. Όμως, η αντίληψη της πραγματικότητας των ανθρώπων με σχιζοφρένεια τείνει να είναι πολύ διαφορετική από αυτή των ανθρώπων τριγύρω τους. Οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια συχνά υποφέρουν από τις ακόλουθες εμπειρίες:

·        ακούν φωνές που δεν τις ακούν άλλοι

·        πιστεύουν ότι οι άλλοι διαβάζουν το μυαλό τους, ελέγχουν τις σκέψεις τους ή συνωμοτούν εναντίον τους

·        έχουν ψευδαισθήσεις ή παραληρητικές ιδέες

            Η ζωή σε ένα κόσμο που παραμορφώνεται από ψευδαισθήσεις και παραληρητικές ιδέες, τείνει να κάνει τους ανθρώπους με σχιζοφρένεια να αισθάνονται φοβισμένοι, αγχωμένοι και σε σύγχυση. Μπορεί να απομονωθούν και να φοβούνται τον κόσμο γύρω τους. Ως αποτέλεσμα, συχνά αποτραβιούνται.

            Η σχιζοφρένεια επηρεάζει, επίσης, τη συμπεριφορά αυτών που υποφέρουν. Τυπικές τέτοιες συμπεριφορές είναι:

·         η επιφυλακτικότητα ή η απομάκρυνση από τους άλλους

·         το να δείχνουν απόμακροι ή να ασχολούνται με πράγματα που μπορεί να μην είναι πραγματικά

·         το να μένουν ακίνητοι για ώρες, να βγάζουν περίεργους ήχους ή να μένουν τελείως άκαμπτοι

·         το να έχουν μια ακαταμάχητη τάση είτε να κινηθούν ή να έχουν διαρκώς πράγματα να κάνουν ή το να μην μπορούν να καθίσουν ήσυχοι καθόλου

·         το να μένουν ξάγρυπνοι, σε πολύ μεγάλη επαγρύπνηση και επιφυλακή

            Τα συμπτώματα της σχιζοφρένειας μπορούν να χωριστούν σε δύο είδη:

Ø  Θετικά συμπτώματα

Ø  Αρνητικά συμπτώματα

θετικά συμπτώματα

          Τα θετικά συμπτώματα μπορούν να οριστούν ως υπερβολές ή παραμορφώσεις φυσιολογικών νοητικών λειτουργιών και περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων:

Ψευδαισθήσεις

            Οι ψευδαισθήσεις είναι μορφές διαταραγμένης αντίληψης της πραγματικότητας και είναι κάτι συνηθισμένο σε ανθρώπους με σχιζοφρένεια. Αυτές οι αντιλήψεις δεν έχουν κανένα πραγματικό αισθητηριακό αίτιο και δεν έχουν την αφετηρία τους στην πραγματικότητα. Συχνά περιγράφονται από την οικογένεια και τους φίλους ως ζωηρή φαντασία. Αυτές οι αντιλήψεις είναι αισθητηριακές και περιλαμβάνουν τον ήχο, την όραση, την αφή και την όσφρηση. Για παράδειγμα, μπορεί να ακούει φωνές που να του λένε να κάνει συγκεκριμένα πράγματα, να βλέπει ανθρώπους ή αντικείμενα που στην πραγματικότητα δεν είναι μπροστά του, ή να αισθάνεται αόρατα χέρια να αγγίζουν το σώμα του. Οι ψευδαισθήσεις αυτές μπορεί να είναι αρκετά τρομακτικές. Το άκουσμα φωνών που οι άλλοι άνθρωποι δεν ακούν είναι ο πιό συχνός τύπος ψευδαίσθησης στην σχιζοφρένεια. Οι φωνές αυτές μπορεί να σχολιάζουν τις ενέργειες του ασθενή, να μιλούν μεταξύ τους για τον ασθενή, να τον προειδοποιούν για επερχόμενους κινδύνους ή να δίνουν εντολές στον ασθενή για το τι να κάνει.

Παραληρητικές ιδέες

            Οι άνθρωποι που έχουν παραληρητικές ιδέες είναι πεπεισμένοι ότι οι γνώμες και οι πεποιθήσεις τους είναι πραγματικές, παρά τα στοιχεία για το αντίθετο. Οι παραληρητικές ιδέες είναι πεποιθήσεις ή πίστεις του ασθενή που είναι ψευδείς, δεν υπόκεινται στον έλεγχο της λογικής, παραμένουν παρά τις περί του αντιθέτου αποδείξεις και δεν αποτελούν μέρος του πολιτισμικού περιβάλλοντος του ασθενή Περίπου το ένα τρίτο των ασθενών υποφέρουν από συμπτώματα παρανοειδούς μορφής και συχνά έχουν παραληρητικές ιδέες καταδίωξης ή υποφέρουν από παράλογες πεποιθήσεις ότι τους εξαπατούν, τους κακοποιούν, τους δηλητηριάζουν ή οργανώνουν συνωμοσίες εναντίον τους. Επίσης, μπορεί να εμφανίζονται και παραληρητικές ιδέες μεγαλείου. Αυτές κάνουν ένα πρόσωπο να πιστεύει ότι είναι διάσημος/η ή ότι είναι μια σημαντική προσωπικότητα. Ορισμένοι ασθενείς αναφέρουν παράξενες παραληρητικές ιδέες: είναι πεπεισμένοι ότι ένας γείτονας ελέγχει τη συμπεριφορά τους με μαγνητικά κύματα, ότι οι άνθρωποι στην τηλεόραση τους αποστέλλουν ειδικά μηνύματα και ότι οι σκέψεις τους μεταδίδονται μεγαλόφωνα στους άλλους.

Αποδιοργανωμένη σκέψη

            Η σχιζοφρένεια συχνά επηρεάζει την ικανότητα ενός προσώπου να σκέφτεται με ομαλό τρόπο. Μπορεί να έχει ξαφνικές σκέψεις και εκλάμψεις. Η συγκέντρωση είναι δύσκολη και η προσοχή του/της ασθενούς εύκολα αποσπάται, καθώς δεν μπορεί να την εστιάσει. Οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια δυσκολεύονται να αποφασίσουν τι σχετίζεται ή όχι με μια περίσταση. Δεν μπορούν να συνδέσουν τις σκέψεις τους σε λογικές ακολουθίες και οι σκέψεις τους γίνονται αποδιοργανωμένες και αποσπασματικές. Αυτή η απουσία διαδικασιών λογικής σκέψης, που ονομάζεται διαταραχή σκέψης, μπορεί να κάνει μια συζήτηση πολύ δύσκολη και να οδηγήσει σε κοινωνική απομόνωση.

Αποδιοργανωμένη συμπεριφορά

Οι ασθενείς με σχιζοφρένεια είναι συχνά εξαιρετικά διεγερμένοι.

Αρνητικά συμπτώματα

            Τα αρνητικά συμπτώματα αντιπροσωπεύουν μια απώλεια ή μείωση της φυσιολογικής λειτουργίας και είναι περισσότερο δύσκολο να εκτιμηθούν γιατί μπορούν να επηρεαστούν από μια συνυπάρχουσα κατάθλιψη ή από ένα βαρετό περιβάλλον χωρίς ερεθίσματα. Περιλαμβάνουν μεταξύ άλλων:

Μείωση βούλησης ή πρωτοβουλίας

            Στους ασθενείς παρατηρείται μια χαρακτηριστική έλλειψη βούλησης ή πρωτοβουλίας. Δείχνουν να έχουν χάσει τον ενθουσιασμό τους ή το ενδιαφέρον τους για τα πράγματα.

Κοινωνική απόσυρση

            Οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια τείνουν να απομονώνονται, συχνά προτιμούν τη συντροφιά του εαυτού τους και αποφεύγουν την επαφή με τους άλλους. Όταν υποχρεώνονται να αλληλεπιδράσουν κοινωνικά με άλλους, συχνά δεν έχουν τίποτα να πουν.

Απάθεια

            Συχνά οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια εμφανίζονται εντελώς αδιάφοροι για το περιβάλλον τους και δεν ενδιαφέρονται να συμμετέχουν σε πράγματα. Τα κίνητρα μπορούν να μειωθούν σημαντικά, όπως και το ενδιαφέρον ή η χαρά της ζωής. Στις σοβαρές περιπτώσεις ένα πρόσωπο μπορεί να περάσει ολόκληρες μέρες χωρίς να κάνει τίποτα απολύτως, παραμελώντας ακόμη και τη στοιχειώδη ατομική υγιεινή του.

Επιπέδωση – αμβλύτητα συναισθήματος

            Οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια συχνά επιδεικνύουν αμβλυμένα ή επιπεδωμένα συναισθήματα. Υποφέρουν από σοβαρά μειωμένη συναισθηματική έκφραση και μπορεί να αδυνατούν να δείξουν φυσιολογικά αισθήματα. Για παράδειγμα, μπορεί να μιλάνε με μονότονη φωνή, να δείχνουν λίγες εκφράσεις στο πρόσωπό τους και να φαίνονται εξαιρετικά αδιάφοροι.

            Όπως ακριβώς οι φυσιολογικοί άνθρωποι αντιλαμβάνονται τον κόσμο με τον δικό τους τρόπο, έτσι και οι σχιζοφρενικοί ασθενείς έχουν την δική τους αντίληψη για την πραγματικότητα. Η οπτική όμως αυτή είναι συχνά εντυπωσιακά διαφορετική από αυτήν των ανθρώπων γύρω τους.
            Ζώντας σε έναν κόσμο που μπορεί να εμφανίζεται παραμορφωμένος, ευμετάβλητος και χωρίς τα στοιχεία εκείνα που όλοι χρησιμοποιούμε για να δεθούμε με την πραγματικότητα, ο ασθενής με σχιζοφρένεια μπορεί να παρουσιάζεται εξαιρετικά ανήσυχος και συγχυσμένος. Μπορεί να φαίνεται απόμακρος, ξεκομμένος, απορροφημένος από τις ιδέες του, ή ακόμη να μένει ακίνητος για ώρες χωρίς να βγάζει ούτε έναν ήχο. Ή μπορεί να κινείται ασταμάτητα και να βρίσκεται σε υπερδιέγερση και εγρήγορση. Ο σχιζοφρενικός ασθενής μπορεί να εμφανίζει πολλές διαφορετικές συμπεριφορές σε διαφορετικούς χρόνους.

            Κατά καιρούς, φυσιολογικά άτομα μπορεί να αισθάνονται, σκέπτονται ή να ενεργούν με τρόπους που θυμίζουν σχιζοφρένεια. Μερικές φορές φυσιολογικοί άνθρωποι δεν είναι σε θέση να σκεφτούν καθαρά. Μπορεί να γίνουν εξαιρετικά ανήσυχοι μιλώντας, για παράδειγμα, μπροστά σε πολλούς ανθρώπους έτσι ώστε να νιώσουν ότι βρίσκονται σε σύγχυση, ότι δεν μπορούν να σκεφτούν καθαρά, ή ότι ξεχνούν αυτό που είχαν σκοπό να πουν.
            Όπως ακριβώς οι φυσιολογικοί άνθρωποι μπορεί παροδικά να κάνουν παράξενα πράγματα, έτσι και οι σχιζοφρενικοί ασθενείς συχνά σκέπτονται, αισθάνονται και ενεργούν με τρόπο φυσιολογικό. Εκτός και αν βρίσκεται εν μέσω μιας εξαιρετικά αποδιοργανωμένης κατάστασης, ο ασθενής θα έχει κάποια αίσθηση της κοινής πραγματικότητας, για παράδειγμα ότι οι άνθρωποι τρώνε τρεις φορές την ημέρα και ότι κοιμούνται το βράδυ. Το δεν έχει κάποιος αίσθηση της πραγματικότητας (που είναι ένας τρόπος περιγραφής των ψυχωτικών συμπτωμάτων της σχιζοφρένειας ) δεν σημαίνει ότι ζει  σ' έναν εντελώς διαφορετικό κόσμο. Σημαίνει κυρίως ότι κάποιες από τις πλευρές του κόσμου του δεν βιώνοντας και από άλλους ανθρώπους και δεν φαίνονται να έχουν πραγματική βάση. Το άκουσμα μιας προειδοποιητικής φωνής που δεν μπορεί να ακούσει κανένας άλλος, είναι μια εμπειρία άγνωστη στους περισσότερους και αποτελεί καθαρά παραμόρφωση της πραγματικότητας, αλλά δεν είναι παρά παραμόρφωση ενός μόνου μέρους της πραγματικότητας. Ένας σχιζοφρενικός ασθενής μπορεί λοιπόν να εμφανίζεται φυσιολογικός αρκετά συχνά

Διάγνωση της Σχιζοφρένειας

            Είναι δύσκολο να διαγνώσουμε πολλές ψυχιατρικές διαταραχές και η σχιζοφρένεια δεν αποτελεί εξαίρεση σε αυτόν τον κανόνα. Δεν υπάρχουν τεστ που να μπορούν με έναν οριστικό τρόπο να πουν ότι ένας άνθρωπος πάσχει από σχιζοφρένεια. Επομένως, η διάγνωση εξαρτάται από τον αποκλεισμό άλλων αιτίων που μπορεί να προκαλούν συμπτώματα που μοιάζουν με αυτά της σχιζοφρένειας, όπως είναι: η διαταραχή χρήσης ουσιών, η επιληψία, οι όγκοι του εγκεφάλου και η δυσλειτουργία του θυρεοειδούς.

            Χρειάζεται να αποκλείσουμε και άλλες ασθένειες, καθώς κάποιες φορές οι άνθρωποι υποφέρουν από σοβαρά ψυχικά συμπτώματα παρόμοια της σχιζοφρένειας ή ακόμη και ψύχωση, εξαιτίας κάποιων υποκείμενων ιατρικών προβλημάτων που δεν έχουν διαγνωστεί. Πριν φτάσει κανείς στη διάγνωση της σχιζοφρένειας, πρέπει να ληφθεί ένα ιατρικό ιστορικό και να γίνει μια φυσική εξέταση καθώς και εργαστηριακοί έλεγχοι, για να αποκλειστούν άλλα πιθανά αίτια. Καθώς δραστικές ουσίες, ή φάρμακα που συχνά χρησιμοποιούνται με λανθασμένο τρόπο μπορούν να προκαλέσουν συμπτώματα που μοιάζουν με τη σχιζοφρένεια, μερικές φορές γίνονται έλεγχοι σε δείγματα αίματος και ούρων για τυχόν παρουσία αυτών των ουσιών.

            Από τη στιγμή που θα αποκλειστούν άλλα αίτια, τότε ο γιατρός πρέπει να κάνει μια διάγνωση που να στηρίζεται στα συμπτώματα που παρατηρούνται στον ασθενή και αναφέρονται από τον ασθενή και την οικογένειά του/της. Αυτό μπορεί να οδηγήσει σε προβλήματα και καθυστερήσεις, καθώς πολλά συμπτώματα μπορεί να μην είναι εμφανή μέχρις ότου η ασθένεια είναι σε σχετικά προχωρημένο στάδιο.

            Είναι σημαντικό να σημειώσουμε ότι για να γίνει μια οριστική διάγνωση θα πρέπει τα συμπτώματα να υπάρχουν για τουλάχιστον 6 μήνες. Υπάρχουν διαγνωστικά κριτήρια που στηρίζονται σε επίσημες συστάσεις. Τα πιο διαδεδομένα είναι τα κριτήρια του DSM IV.

Θεραπευτικά μέσα και Αγωγή

            Αν και επί του παρόντος δεν υπάρχει κάποια μόνιμη ίαση για τη σχιζοφρένεια, τα συμπτώματα της αρρώστιας μπορεί να ελεγχθούν αποτελεσματικά σε πολλούς ασθενείς με τη χρήση των αντιψυχωτικών φαρμάκων.

            Οι περισσότεροι άνθρωποι μπορούν να πετύχουν βελτίωση στα συμπτώματά τους με τη χρήση σύγχρονων φαρμάκων και σύγχρονων προσεγγίσεων στη διαχείριση της νόσου.

            Η επιτυχής φαρμακευτική θεραπεία της σχιζοφρένειας εξαρτάται από:

Ø    προσεκτική εκτίμηση του ατόμου

Ø    προσεκτική επιλογή του αντιψυχωτικού φαρμάκου και της δοσολογίας του και

Ø παροχή των απαραίτητων πληροφοριών και υποστήριξης στους ασθενείς και την οικογένειά τους

Ø Κλασσικά αντιψυχωτικά φάρμακα

Ø Παρενέργειες της θεραπείας με κλασσικά αντιψυχωτικά

Ø Άτυπα / νεότερα αντιψυχωτικά φάρμακα

Ø Ανεπιθύμητες ενέργειες της θεραπείας με τις νεότερες δραστικές ουσίες

Ø Νέα θεραπεία - άτυπα φάρμακα σε ενέσιμη μορφή μακράς δράσης

Ø Ψυχοκοινωνική προσέγγιση της σχιζοφρένειας

Ø Αποκατάσταση

Ø Ατομική ψυχοθεραπεία

Ø Παρέμβαση οικογένειας

Κλασσικά αντιψυχωτικά φάρμακα

            Τα κλασσικά αντιψυχωτικά, ήταν το θεμέλιο της φαρμακευτικής θεραπείας της σχιζοφρένειας, ξεκινώντας από το 1952 μέχρι την αρχή της δεκαετίας του 1990. Αυτά τα φάρμακα βρέθηκε ότι είναι αποτελεσματικά για τη θεραπεία των θετικών συμπτωμάτων της σχιζοφρένειας, επιτρέποντας στους ασθενείς να παραμένουν έξω από το νοσοκομείο και να λειτουργούν μέσα στην κοινότητα.

            Αν και όλες οι συμβατικές αντιψυχωτικές δραστικές ουσίες είναι αποτελεσματικές στην θεραπεία των οξέων φάσεων των ψυχώσεων και στη θεραπεία συντήρησης της σχιζοφρένειας, έχουν πολλούς θεραπευτικούς περιορισμούς. Έχουν ένα περιορισμένο φάσμα αποτελεσματικότητας, καθώς είναι κυρίως αποτελεσματικές εναντίον των θετικών συμπτωμάτων (όπως είναι οι ψευδαισθήσεις και οι παραληρητικές ιδέες) και σχετικά αναποτελεσματικές εναντίον των αρνητικών συμπτωμάτων, των συναισθηματικών συμπτωμάτων και των νευρογνωσιακών ελλειμμάτων (αυτών που σχετίζονται με τη συγκέντρωση, την ικανότητα σχεδιασμού και επίλυσης προβλημάτων, τη μνήμη κ.λπ.)

            Επιπλέον, 30 με 60% των ασθενών δεν αντιδρούν καθόλου ή αντιδρούν μερικώς στις κλασσικές δραστικές ουσίες. Κατά συνέπεια, τα κλασσικά αντιψυχωτικά δεν θεωρούνται πλέον ως η επιλογή πρώτης γραμμής για τους περισσότερους ασθενείς με σχιζοφρένεια.

Παρενέργειες της θεραπείας με κλασσικά αντιψυχωτικά

            Τα κλασσικά αντιψυχωτικά συσχετίζονται με συχνή εμφάνιση ανεπιθύμητων ενεργειών. Αυτό μειώνει την αποτελεσματικότητα των φαρμάκων και περιορίζει το βαθμό στον οποίο τα αποδέχονται οι ασθενείς.

            Ορισμένοι ασθενείς μπορεί να χρειαστεί να πάρουν επιπλέον φάρμακα ως θεραπεία για τις ανεπιθύμητες ενέργειες. Ωστόσο, πολλοί ασθενείς διακόπτουν τη φαρμακευτική αγωγή, επειδή δεν μπορούν να αποδεχτούν τις ανεπιθύμητες ενέργειες.

            Οι ασθενείς που διακόπτουν την αντιψυχωτική φαρμακευτική αγωγή είναι σχεδόν βέβαιο ότι θα δουν τα ψυχωτικά συμπτώματά τους να υποτροπιάζουν.

            Οι κύριες ανεπιθύμητες ενέργειες που σχετίζονται με τα κλασσικά αντιψυχωτικά φάρμακα σχετίζονται με την εμφάνιση εξωπυραμιδικών συμπτωμάτων (ΕΠΣ συμπεριλαμβανομένων των παρκινσονικών συμπτωμάτων τρόμου και δυσκαμψίας), την όψιμη δυσκινησία (μη φυσιολογικές κινήσεις, ειδικά των μυών του προσώπου και του στόματος, που δημιουργούν σοβαρά προβλήματα και μπορεί να γίνουν μη αντιστρέψιμα) και η ακαθησία (κινητική ανησυχία που είναι εξαιρετικά ενοχλητική και είναι συχνά και ο λόγος που δεν συμμορφώνονται στις οδηγίες της θεραπείας). Εξαιτίας του μηχανισμού δράσης τους στον εγκέφαλο, περισσότερο από 50% των ασθενών που λαμβάνουν κλασσικές αντιψυχωτικές δραστικές ουσίες υποφέρουν από ανεπιθύμητες ενέργειες.

Άτυπα / νεότερα αντιψυχωτικά φάρμακα

            Η εισαγωγή του πρώτου άτυπου αντιψυχωτικού φαρμάκου, της κλοζαπίνης το 1990 ήταν ένα σημαντικό γεγονός, όχι μόνο γιατί βρέθηκε ότι ήταν αποτελεσματική σε ασθενείς που δεν αντιδρούσαν στη θεραπεία με συμβατικά νευροληπτικά και συντελούσε στη μείωση των αρνητικών συμπτωμάτων, αλλά και επειδή συσχετίστηκε με μειωμένο κίνδυνο παρκινσονικών συμπτωμάτων. Ο κατάλογος των καινοτόμων αντιψυχωτικών φαρμάκων επίσης περιλαμβάνει τη ρισπεριδόνη, την ολαζανπίνη, τη κουετιαπίνη, τη ζιπρασιδόνη, την αμισουλπιρίδη και την αριπιπραζόλη.

            Ως ομάδα, οι νεώτερες δραστικές ουσίες για πρώτη φορά προσέφεραν βελτιώσεις στα αρνητικά συμπτώματα, τα οποία επηρεάζουν (και μειώνουν) δεξιότητες και ικανότητες που είχε ο ασθενής (όπως ήταν η κοινωνικότητα, η ενέργεια ή το ενδιαφέρον για άλλους ανθρώπους). Επομένως αποδεικνύονται να είναι τουλάχιστον το ίδιο αποτελεσματικά και πιο ανεκτά από τα συμβατικά φάρμακα και μας κάνουν να περιμένουμε μια πιο ευνοϊκή κλινική πορεία για τους ασθενείς με σχιζοφρένεια.

c Ανεπιθύμητες ενέργειες της θεραπείας με τις νεότερες δραστικές ουσίες

            Ενώ τα άτυπα αντιψυχωτικά είναι γενικά καλύτερα ανεκτά από τα συμβατικά φάρμακα, το προφίλ των ανεπιθύμητων ενεργειών των άτυπων δραστικών ουσιών ποικίλει και αυτές οι διαφορές μπορεί να επηρεάσουν τη συμμόρφωση του ασθενούς στο χρονοδιάγραμμα της θεραπείας.

            Έτσι, μπορούμε να παρατηρήσουμε ανεπιθύμητες ενέργειες όπως η ξηροστομία, η θολερότητα της όρασης, η δυσκοιλιότητα και η σύγχυση. Τα άτυπα νευροληπτικά επίσης συσχετίζονται με καταστολή, υπνηλία, αύξηση της όρεξης και του σωματικού βάρους, καθώς και με αλλαγές στην αρτηριακή πίεση και στον καρδιακό ρυθμό, αλλά και ζάλη.

            Οι πιθανές νευρολογικές ανεπιθύμητες ενέργειες που συσχετίζονται με τα νευροληπτικά φάρμακα είναι το κακόηθες νευροληπτικό σύνδρομο (NMS), οι επιληπτικές κρίσεις και αρνητικές επιδράσεις στις γνωσιακές λειτουργίες, συμπεριλαμβανομένης της καταστολής. Ο κίνδυνος για επιληπτικές κρίσεις είναι χαμηλός στους ασθενείς που λαμβάνουν άτυπα αντιψυχωτικά φάρμακα.

c Νέα θεραπεία - άτυπα φάρμακα σε ενέσιμη μορφή μακράς δράσης

            Μέχρι τώρα μόνο τα παλαιότερα συμβατικά αντιψυχωτικά - που δεν θεωρούνται από τους περισσότερους ειδικούς ως εξίσου ευρέως αποτελεσματικά όσο τα άτυπα αντιψυχωτικά φάρμακα και είναι πιο πιθανό να προκαλέσουν σοβαρές κινητικές διαταραχές - ήταν διαθέσιμα σε φαρμακοτεχνικές μορφές μακράς δράσης.

            Ωστόσο, οι πρόσφατες εξελίξεις έκαναν διαθέσιμα μακράς δράσης άτυπα αντιψυχωτικά φάρμακα σε ενέσιμη μορφή.

            Αυτό το νέο είδος θεραπείας εξελίχθηκε χρησιμοποιώντας μια νέα τεχνολογία που τοποθετεί το φάρμακα στο εσωτερικό μικροσφαιριδίων. Αυτά είναι φτιαγμένα από ένα βιοδιασπώμενο πολυμερές και αιωρούνται σε ένα εναιώρημα με βάση το νερό. Αυτό εισάγεται με ένεση ενδομυϊκά. Μετά την ένεση τα μικροσφαιρίδια σταδιακά διαλύονται με έναν προκαθορισμένο ρυθμό που παρέχει σταθερά επίπεδα του φαρμάκου στο αίμα. Το πολυμερές από το οποίο είναι φτιαγμένα τα μικροσφαιρίδια διασπάται σε δύο συστατικά που υπάρχουν και στη φύση και εξουδετερώνονται από το σώμα.

c  Ψυχοκοινωνική θεραπεία της σχιζοφρένειας

            Η ανακούφιση των ψυχωτικών συμπτωμάτων της σχιζοφρένειας απαιτεί αντιψυχωτική φαρμακευτική αγωγή. Ωστόσο, αυτά τα φαρμακευτικά σκευάσματα δεν είναι πάντοτε το ίδιο ευεργετικά στα προβλήματα της καθημερινότητας. Ακόμη και όταν οι ασθενείς με σχιζοφρένεια είναι σχετικά απαλλαγμένοι από ψυχωτικά συμπτώματα, υποφέρουν από συνεχείς δυσκολίες με την επικοινωνία, τα κίνητρα, τη φροντίδα του εαυτού τους, τη σύναψη και διατήρηση σχέσεων με τους άλλους. Επειδή οι ασθενείς με σχιζοφρένεια τείνουν να αρρωσταίνουν κατά τη διάρκεια μιας περιόδου της ζωής τους όπου καθορίζεται η εκπαίδευση και η επαγγελματική τους σταδιοδρομία – δηλαδή ανάμεσα στις ηλικίες των 18 με 35 – έχουν μικρότερη πιθανότητα να ολοκληρώσουν την εκπαίδευση ή την απαιτούμενη κατάρτιση για εξειδικευμένη εργασία. Ως αποτέλεσμα, πολλοί από αυτούς όχι μόνο υποφέρουν από διαταραχές της σκέψης και συναισθηματικές δυσκολίες, αλλά επίσης τους λείπουν κοινωνικές και εργασιακές δεξιότητες, όπως επίσης και εργασιακή εμπειρία.

            Τα ψυχοκοινωνικά θεραπευτικά προγράμματα επικεντρώνουν σε αυτά τα κοινωνικά, ψυχολογικά και επαγγελματικά προβλήματα. Ενώ οι ψυχοκοινωνικές θεραπείες έχουν μόνο περιορισμένα ευεργετήματα για τους ασθενείς σε οξεία ψυχωτική φάση, μπορεί να είναι χρήσιμες για ασθενείς με λιγότερο σοβαρά συμπτώματα ή για ασθενείς των οποίων τα ψυχωτικά συμπτώματα είναι υπό έλεγχο. Είναι διαθέσιμη μια ποικιλία ψυχοκοινωνικών θεραπειών. Οι περισσότερες εστιάζουν στη βελτίωση της κοινωνικής λειτουργικότητας, είτε στο νοσοκομείο, είτε στην κοινότητα, στο σπίτι ή την εργασία.

c Αποκατάσταση

            Η αποκατάσταση περιλαμβάνει μια μεγάλη σειρά από μη-ιατρικές παρεμβάσεις για όσους πάσχουν από σχιζοφρένεια. Τα προγράμματα αποκατάστασης δίνουν έμφαση στην κοινωνική και επαγγελματική κατάρτιση για να βοηθήσουν τους ασθενείς να ξεπεράσουν δυσκολίες σε αυτούς τους τομείς. Τα προγράμματα αυτά μπορεί να περιλαμβάνουν επαγγελματική συμβουλευτική, εργασιακές δεξιότητες, επίλυση προβλημάτων, δεξιότητες διαχείρισης χρημάτων, τη χρήση των μέσων μαζικής μεταφοράς και κοινωνικές δεξιότητες. Αυτές οι προσεγγίσεις είναι σημαντικές για την επιτυχία αυτής της θεραπείας των ασθενών με σχιζοφρένεια, που έχει ως επίκεντρο την κοινότητα. Οπλίζουν τους ασθενείς με δεξιότητες και υποστήριξη, για να διάγουν παραγωγικές ζωές στην κοινότητα, έξω από το ελεγχόμενο περιβάλλον ενός ψυχιατρικού νοσοκομείου.

c Ατομική ψυχοθεραπεία

            Η ατομική ψυχοθεραπεία περιλαμβάνει τακτικές προγραμματισμένες συνεδρίες συνομιλίας ανάμεσα στον ασθενή και έναν ψυχίατρο, ψυχολόγο, ψυχιατρικό κοινωνικό λειτουργό, ή έναν νοσηλευτή. Αυτές οι συνεδρίες μπορεί να εστιάζουν σε τρέχοντα ή προηγούμενα προβλήματα, εμπειρίες, σκέψεις, συναισθήματα ή σχέσεις. Καθώς μοιράζονται τις εμπειρίες τους με ένα εκπαιδευμένο πρόσωπο που τους αντιμετωπίζει με συμπάθεια, οι άνθρωποι με σχιζοφρένεια μπορεί σταδιακά να αποκτήσουν μια καλύτερη επίγνωση του εαυτού τους και των προβλημάτων τους. Μπορούν, επίσης, να μάθουν να διαχωρίζουν το πραγματικό από το μη πραγματικό και το διαταραγμένο.

Υπάρχουν μελέτες που υποδεικνύουν ότι η υποστηρικτική, προσανατολισμένη προς την πραγματικότητα, ατομική ψυχοθεραπεία και οι γνωσιακές-συμπεριφορικές προσεγγίσεις, που διδάσκουν δεξιότητες αντιμετώπισης και επίλυσης προβλημάτων, μπορούν να είναι ευεργετικές για τους ασθενείς με σχιζοφρένεια. Ωστόσο, η ψυχοθεραπεία δεν είναι ένα υποκατάστατο της αντιψυχωτικής φαρμακευτικής αγωγής. Είναι, δε, ιδιαίτερα υποβοηθητική στο βαθμό που η φαρμακευτική αγωγή έχει ανακουφίσει τον ασθενή από τα ψυχωτικά συμπτώματα. Ο γιατρός σας θα μπορέσει να σας συμβουλέψει για το πιο κατάλληλο θεραπευτικό πρόγραμμα.

c Παρέμβαση οικογένειας

            Πολύ συχνά οι ασθενείς με σχιζοφρένεια παίρνουν εξιτήριο από το νοσοκομείο και δέχονται τη φροντίδα της οικογένειάς τους. Είναι ζωτικής σημασίας οι συγγενείς να μάθουν όλα όσα μπορούν για τη σχιζοφρένεια και να καταλάβουν τις δυσκολίες και τα προβλήματα που σχετίζονται με την ασθένεια. Επίσης, βοηθά τους συγγενείς και τους φίλους να μάθουν τρόπους για να ελαχιστοποιήσουν την πιθανότητα υποτροπής του ασθενούς. Αυτό μπορεί να επιτευχθεί, για παράδειγμα, χρησιμοποιώντας διαφορετικές στρατηγικές συμμόρφωσης στη θεραπεία.

            Οι οικογένειες, επίσης, χρειάζεται να έχουν επίγνωση των διαθέσιμων υπηρεσιών υποστήριξης για εξωτερικούς ασθενείς και την οικογένεια. Η ψυχο-εκπαίδευση περιλαμβάνει, εκτός των παραπάνω, τη διδασκαλία διαφόρων στρατηγικών επίλυσης προβλημάτων, και μπορεί να βοηθήσει τις οικογένειες και τους φίλους να αντιμετωπίσουν πιο αποτελεσματικά τον αγαπημένο τους με στόχο ένα βελτιωμένο αποτέλεσμα για τον ασθενή

c Πόσο συμμορφώνονται με τη θεραπεία τα άτομα με ψύχωση;

            Μια από τις σημαντικότερες αιτίες των υψηλών ποσοστών υποτροπής είναι η έλλειψη συμμόρφωσης στη θεραπεία. Οι νοσηλευόμενοι ασθενείς έχουν ποσοστά μη συμμόρφωσης από 10 έως 30%, ενώ οι κοινοτικές δομές αναφέρουν υψηλότερα ποσοστά που κυμαίνονται από 40 έως 50%. Σε κάποιες μελέτες το ποσοστό μη συμμόρφωσης στη θεραπεία στη διάρκεια ενός έτους μετά από το πρώτο επεισόδιο έφτασε το 59%. Το πραγματικό ποσοστό μη συμμόρφωσης πρέπει να είναι υψηλότερο, αφού οι μετρήσεις δεν υπολογίζουν τα άτομα που αρνούνται την αγωγή ή εγκαταλείπουν την παρακολούθηση.

            Η επιστημονική βιβλιογραφία αναφέρει ότι μόνο το ένα τρίτο των ασθενών με σχιζοφρένεια παρουσιάζουν πλήρη συμμόρφωση στη θεραπεία. Το άλλο τρίτο παρουσιάζει μερική συμμόρφωση, δηλαδή οι ασθενείς αυτοί θα μειώσουν τη δόση του συνταγογραφούμενου φαρμάκου ή μερικές φορές θα παραλείψουν να το πάρουν. Το υπόλοιπο ένα τρίτο των ασθενών δεν θα ακολουθήσουν καθόλου τις συνταγογραφούμενες οδηγίες. Επίσης, οι κλινικοί συχνά υπερεκτιμούν τη συμμόρφωση των ασθενών τους, αφού συχνά δεν θεωρούν την έλλειψη συμμόρφωση ως πιθανή εξήγηση της θεραπευτικής αποτυχίας.

c Γιατί πρέπει να συμμορφώνονται στη θεραπεία τα άτομα με ψύχωση;

            Γενικά, σε ασθενείς με σχιζοφρένεια, η πτωχή συμμόρφωση ή η έλλειψη συμμόρφωσης με τη θεραπεία συνδέεται στενά με αυξημένο κίνδυνο υποτροπής, μεγαλύτερη συχνότητα εισαγωγής σε νοσοκομείο και μεγαλύτερη διάρκεια νοσηλείας, όταν το άτομο εισαχθεί. Η επιδείνωση των συμπτωμάτων μπορεί επίσης να οδηγήσει σε μη ανταπόκριση στη θεραπεία με αντιψυχωτικά και στην ανάπτυξη χρόνιας ψύχωσης. Η υποτροπή εξαιτίας της μη συμμόρφωσης έχει επίσης συνδεθεί με αυξημένη πιθανότητα βίαιων ή επικίνδυνων συμπεριφορών, κατά τις περιόδους κυρίως των παραγωγικών συμπτωμάτων της ψύχωσης. Επιπλέον, η μη ακολούθηση των γραφόμενων οδηγιών μπορεί να έχει αρνητική επίπτωση στην πρόγνωση, ειδικά σε ασθενείς που βρίσκονται στα αρχικά στάδια της σχιζοφρένειας, ενώ μπορεί επίσης να επηρεάσει την καθημερινή λειτουργικότητα και ποιότητα ζωής του ασθενούς.

c Ποιοι παράγοντες επηρεάζουν τη συμμόρφωση στην αντιψυχωτική αγωγή;

·        Παράγοντες που σχετίζονται με τον ασθενή: ηλικία, κοινωνική κατάσταση, στάση απέναντι στη νόσο και τη θεραπεία της.  Παράγοντες που σχετίζονται με τη νόσο: έλλειψη εναισθησίας, συμπτωματολογία, διάρκεια νόσου, χρήση αλκοόλ και ουσιών.

·        Παράγοντες που σχετίζονται με το γιατρό: παροχή πληροφόρησης, σχέση με ασθενή.

·        Παράγοντες που σχετίζονται με τη θεραπεία: παροχή πληροφόρησης, ικανοποίηση, παρενέργειες, περιπλοκότητα, επιτήρηση, διάρκεια.

·        Παράγοντες που σχετίζονται με το περιβάλλον του ασθενούς.

c Γενικές στρατηγικές για την αποφυγή της μη συμμόρφωσης

·              Εξασφάλιση στενής σχέσης γιατρού-ασθενή

·              Θεραπευτική στρατηγική που επιτρέπει μέγιστη αποτελεσματικότητα και ελάχιστες παρενέργειες, χρησιμοποιώντας ως πρώτης-γραμμής θεραπεία τα δεύτερης γενιάς αντιψυχωτικά

·              Συνταγογράφηση μίας ημερήσιας δόσης

·              Προτιμάται η μονοθεραπεία

·              Άμεση αντιμετώπιση των παρενεργειών

·              Παροχή προφορικών και γραπτών πληροφοριών σχετικά με τη νόσο και      ……τη θεραπεία ακολουθώντας εμπεριστατωμένες οδηγίες

·              Τακτική συζήτηση θεμάτων κόστους/οφέλους

·              Ταυτοποίηση παραγόντων κινδύνου για συμπεριφορά μη συμμόρφωσης

·              Τακτική εκτίμηση της συμμόρφωσης

·              Σχεδιασμός εξωνοσοκομειακής φροντίδας κατά τη διάρκεια της ……νοσηλείας

c Ποιες ερωτήσεις χρησιμοποιούνται στην καθημερινή πρακτική για τη συζήτηση θεμάτων σχετικά με τη συμμόρφωση;

·              Γενικά, είναι η φαρμακευτική σου αγωγή χρήσιμη για σένα;

·              Θα συνιστούσες τη φαρμακευτική σου αγωγή σε κάποιον που πάσχει …..επίσης από σχιζοφρένεια;

·              Όταν ξεχνάς να πάρεις τα φάρμακά σου, τι κάνεις;

·              Αισθάνεσαι καλύτερα όταν ξεχνάς τα φάρμακά σου;

·              Υπάρχουν κάποια προβλήματα επειδή παίρνεις την αγωγή;

·              Αποτελεί στίγμα το γεγονός να παίρνει κάποιος φάρμακα για ……σχιζοφρένεια;

·              Αντιλαμβάνεται η οικογένειά σου όταν ξεχνάς τα φάρμακά σου;

·              Πώς αντιδρά η οικογένειά σου όταν ξεχνάς τα φάρμακά σου;

·              Πιστεύει η οικογένειά σου ότι τα φάρμακα που παίρνεις είναι χρήσιμα

c Ποιοι άλλοι τρόποι ψυχοεκπαίδευσης εφαρμόζονται;

            Tα τελευταία χρόνια με το κίνημα του αποϊδρυματισμού και την αντιμετώπιση του αρρώστου έξω από το ίδρυμα, στην κοινότητα, ο ρόλος της οικογένειας γίνεται ακόμη πιο σημαντικός αφού η οικογένεια αποτελεί το κύριο φυσικό υποστηρικτικό σύστημα για τον άρρωστο και τη βασική και πολλές φορές μοναδική πηγή φροντίδας. Για να βοηθηθούν οι οικογένειες ν' αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της ψυχικής διαταραχής έχουν αναπτυχθεί σύγχρονες παρεμβάσεις που απευθύνονται στην οικογένεια, όπως οι ψυχοεκπαιδευτικές ομάδες συγγενών, οι υποστηρικτικές ομάδες συγγενών και οι ομάδες αυτοβοήθειας. Οι ψυχοεκπαιδευτικές ομάδες συγγενών είναι εξαιρετικά χρήσιμες στην υπεύθυνη ενημέρωση των οικογενειών για την αρρώστια και την αποτελεσματική αντιμετώπισή της. Οι υποστηρικτικές ομάδες συγγενών βοηθούν τους συγγενείς να νοιώσουν ανακούφιση από το βάρος της αρρώστιας, να εκφράσουν τα συναισθήματά τους, τα άγχη και τις αγωνίες τους, να συμφιλιωθούν με την αρρώστια και να παλέψουν το στίγμα και την κοινωνική προκατάληψη. Αυτές οι ομάδες υποστήριξης αποτελούν συνήθως τη βάση για τη δημιουργία ομάδων αυτοβοήθειας. Οι ομάδες αυτοβοήθειας συστάθηκαν από οικογένειες για οικογένειες που έχουν ανάγκη βοήθειας αλλά και από ειδικούς που αναγνωρίζουν την ανάγκη αυτή. Στηρίζονται περισσότερο στη βοήθεια από τα μέλη που έχουν το ίδιο πρόβλημα και λιγότερο στη βοήθεια από τους ειδικούς. Οι ειδικοί πάντως είναι απαραίτητοι κυρίως στις ψυχοεκπαιδευτικές και τις υποστηρικτικές ομάδες.

            Βέβαια όλες αυτές οι ομαδικές παρεμβάσεις δεν είναι πανάκεια. Είναι όμως ένας σημαντικός κρίκος στην αλυσίδα των παρεμβάσεων για την αντιμετώπιση της σοβαρής ψυχικής ασθένειας που αναφέρονται στη οικογένεια. Ο εκπαιδευτικός και υποστηρικτικός τους ρόλος έχει ανεκτίμητη θεραπευτική αξία.

Η πρόγνωση της ασθένειας

            Υπάρχουν κάποιοι παράγοντες που θεωρούνται καλοί ή κακοί για την πρόγνωση της σχιζοφρένειας. Η αξία τους είναι σχετική. Ο γιατρός θα τους λάβει υπόψη, σε συνδυασμό και με πολλούς άλλους κλινικούς και μη παράγοντες, προκειμένου να δώσει μια απάντηση στους συγγενείς του αρρώστου για το πώς πρόκειται να εξελιχθούν τα πράγματα. Όμως, η εξέλιξη, πολλές φορές, είναι απρόβλεπτη, ιδίως τα πρώτα χρόνια της νόσησης. Στη συνέχεια παραθέτω μια λίστα με αυτούς τους παράγοντες:

Καλή πρόγνωση

¯ Όψιμη έναρξη

¯ Ευδιάκριτοι εκλυτικοί παράγοντες

¯ Καλή προνοσηρή κοινωνική, σεξουαλική και εργασιακή προσαρμογή

¯ Συμπτώματα συναισθηματικής διαταραχής (ιδιαίτερα καταθλιπτικής διαταραχής)

¯ Γάμος

¯  Οικογενειακό ιστορικό συναισθηματικών διαταραχών

¯ Καλό υποστηρικτικό σύστημα

Κακή πρόγνωση

¯ Πρώιμη έναρξη

¯ Απουσία εκλυτικών παραγόντων

¯ Προοδευτική και ύπουλη εισβολή

¯ Κακή προνοσηρή κοινωνική, σεξουαλική και εργασιακή προσαρμογή

¯ Απόσυρση, αυτιστική συμπεριφορά. Άγαμος, διαζύγιο, χηρεία

¯ Οικογενειακό ιστορικό σχιζοφρένειας. Φτωχό υποστηρικτικό σύστημα

¯Αρνητικά συμπτώματα

 ¯Νευρολογικά συμπτώματα και σημεία. Ιστορικό περιγεννητικού τραύματος.

¯ Πολλές υποτροπές

¯ Ιστορικό επιθετικότητας

c Πως πρέπει να συμπεριφέρομαι;

Οι ακόλουθες υποδείξεις μπορούν να σας βοηθήσουν να αντιμετωπίσετε σωστά τομέλος της οικογένειας σας που αρρώστησε, όταν επανέλθει κοντά σας στο σπίτι :

α) Να του μιλάτε σε χαμηλούς τόνους και καθαρά. Να χρησιμοποιείτε απλές και σύντομες προτάσεις, για να αποφεύγετε η σύγχυση. Αν είναι απαραίτητο, επαναλαμβάνετε τις ερωτήσεις σας και τα όσα δηλώνετε χρησιμοποιώντας τις ίδιες λέξεις.

β) Εξηγείστε καθαρά τι κάνετε και γιατί το κάνετε. Για παράδειγμα "τοποθετώ τα καθαρά σου ρούχα στο ντουλάπι. Μπορείς να διαλέξεις ποια ρούχα θέλεις να φορέσεις σήμερα"

γ) Δημιουργήστε μια συγκροτημένη και ευχάριστη καθημερινή ρουτίνα. Να είστε προβλέψιμοι. Να είστε συνεπείς. Μη λέτε ότι θα κάνετε αυτό που ζητά και μετά αλλάζετε γνώμη.

δ)  Να τον επαινείτε για κάθε τι που κάνει σωστά. Εάν ο συγγενείς σας χτενίσει τα μαλλιά του έστω και μετά τρεις μέρες , από την υπόδειξή σας επισημάνετε πόσο ελκυστικός δείχνει.

ε) Αποφύγετε τις εντάσεις. Μειώστε το άγχος σας και αποφύγετε περιττές τυπικότητες. Για παράδειγμα, το να τρώει μαζί με όλη την οικογένεια ίσως να μην είναι τόσο απαραίτητο στην αρχή της επανόδου στο σπίτι.

στ) Πείσετε αλλά μην πιέσετε τον συγγενή σας να παίρνει τα φάρμακά του και να πηγαίνει σε όλα τα ιατρικά ραντεβού. Καθώς θα περνά ο καιρός, ο συγγενής σας θα δείχνει όλο και περισσότερα σημάδια υπευθυνότητας. Τότε ενώ θα τηρούμε όλα τα παραπάνω για να μην τον φορτώνουμε με άγχος μπορείτε, πάντα ανάλογα με το βαθμό της επαναπροσαρμογής και επανένταξης του στην καθημερινή ζωή, να ακολουθήσετε τις επόμενες συμβουλές και προτάσεις.

1. Συζητήστε με το συγγενής σας, πως αισθάνεται σχετικά με το να κάνει περισσότερα πράγματα.

2. Ξεκινήστε μαθαίνοντας του δεξιότητες καθημερινής φροντίδας (προσωπική υγιεινή, να ντύνεται σωστά, να τρώει γεύματα σε τακτά χρονικά διαστήματα)

3. Αναθέστε του ευθύνες γύρω από το νοικοκυριό, στις οποίες μπορεί να ανταπεξέλθει. Προσέξτε να δείτε αν ο συγγενής σας προτιμά να δουλεύει μόνος ή με άλλους. Για παράδειγμα, μπορεί να του αρέσει να πλένει πιάτα, ωστόσο δεν δέχεται τη βοήθεια ενός άλλου να τα σκουπίσει.

4. Ενθαρρύνετε αλλά μην πιέζετε τον συγγενή σας να λάβει μέρος σε κοινωνικές συγκεντρώσεις. Ένας ή δύο φίλοι, αν έλθουν για δείπνο ίσως του είναι εύκολο, ενώ, αντιθέτως, μια συγκέντρωση όλη μέρα με το σόι, όπως για παράδειγμα ένας γάμος μπορεί να του προκαλέσει αναστάτωση.

5. Συζητήστε με το συγγενή σας τα σχέδια μιας εξόδου από το σπίτι μια φορά την εβδομάδα. Μία βόλτα με το αυτοκίνητο, πιθανόν στην εξοχή, μπορεί να είναι ευχάριστη. Αντιθέτως, ένα ταξιδάκι στην πόλη υπάρχει περίπτωση να τον γεμίσει ένταση και ανησυχία. Αν στον ασθενή αρέσει ο καφές και τα γλυκίσματα, σχεδιάστε ένα διάλειμμα και πηγαίνετε σε μια καφετέρια, παρά σε κάποιο εστιατόριο, όπου η ατμόσφαιρα θα είναι ίσως περισσότερο τυπική.

6. Μην γίνεστε αδιάκριτοι: Μην ρωτάτε συνεχώς το συγγενή σας "τι σκέφτεσαι", "γιατί το κάνεις αυτό;" Μιλάτε απλά για άσχετα θέματα "άκουσες τίποτα για τη νέα ταινία που βγήκε στους κινηματογράφους;"

7. Πρέπει να καταλάβετε πως παρόλο ότι είναι δύσκολο για το συγγενή σας να έχει μια συζήτηση μαζί σας, ίσως μπορέσει να ευχαριστηθεί τη συντροφιά σας με άλλους τρόπους. Σκεφτείτε να δείτε τηλεόραση μαζί του, ή να ακούσετε μουσική, ή να παίξετε χαρτιά ή τάβλι. Μιλήστε για γεγονότα της παιδικής σας ηλικίας. Ίσως τον ευχαριστεί να του διαβάζουν κάποιο βιβλίο.

8. Να αποφεύγετε επίμονες ασήμαντες παρατηρήσεις. Προσδιορίστε τις ακραίες συμπεριφορές που σας ενοχλούν και μάθετε να ,τις ανέχεστε με ένα τρόπο βαθύ και έντιμο. Για παράδειγμα σε πολλές οικογένειες, η έλλειψη προσωπικής υγιεινής, αποτελεί πρόβλημα. Μια παρατήρηση του τύπου "δεν μπορείς να πλυθείς;" ή "μυρίζεις απαίσια" δεν δείχνει να έχει και μεγάλη επίδραση στη λύση του προβλήματός. Είναι καλύτερο να παρουσιάζεται το πρόβλημα σαν να ήταν δικό σας. "Δεν μου αρέσει ο τρόπος που μυρίζεις. Έχω πρόβλημα με το γεγονός ότι δεν πλένεσαι τακτικά. Μπορούμε να κάνουμε μια συμφωνία ότι θα πλένεσαι καθημερινά;"

9. Να προσποιείστε ότι ξεχνάτε. Πείτε, κάτι όπως, "ξέχασα να φέρω το γάλα, μπορείς να το φέρεις σε παρακαλώ;'

10. Ενθαρρύνετε τον συγγενή σας να αναλάβει κάποιες ευθύνες. Για παράδειγμα αφήστε οδηγίες σχετικά, με την προετοιμασία του δείπνου σε περίπτωση που αργήσετε να επιστρέψετε στο σπίτι εκείνο το βράδυ. Φροντίστε να αργήσετε πράγματι.

 Μάθετε τον συγγενή σας πώς να ελέγχει το άγχος του και να το μετατρέπει σε μια κοινωνικά αποδεκτή συμπεριφορά. Για παράδειγμα, εάν βρίσκεται σε ανοικτό χώρο με πολλά άτομα και αρχίζει να αισθάνεται πανικό, μπορεί να πάει σε κάποιον άλλο μικρό και κλειστό έως ότου φύγει αυτό το συναίσθημα.

12. Θυμηθείτε ότι τα μέλη της οικογένειας είναι συχνά οι μόνοι φίλοι που έχει ο συγγενής σας. Γι΄ αυτό, προσπαθήστε πάντοτε να φέρεστε φιλικά.

13. Εάν είστε μέλος κάποιας θρησκευτικής οργάνωσης ή κοινωφελούς ή αθλητικού σωματείου ενθαρρύνετε κάποιο μέλος τους να πλησιάσει και να γίνει φίλος με το συγγενή σας. (φροντίστε να είναι στην ηλικία του)

14. Πάντα να προσπαθείτε να τοποθετείτε τον εαυτό σας στην θέση του. Σεβαστείτε τα συναισθήματα του. Με το να πείτε "Μην είσαι ανόητος. Δεν υπάρχει τίποτα που να φοβάσαι" δεν θα πετύχετε τίποτα. Αν αισθάνεται φοβισμένος πείτε κάτι όπως: "Εντάξει καταλαβαίνω ότι είσαι φοβισμένος. Κάθισε εδώ δίπλα μου για λίγο ώσπου να σου περάσει ο φόβος. "

15. Σεβαστείτε τις ανησυχίες του σχετικά με την αρρώστια του. Συχνά τα άτομα που πάσχουν από σχιζοφρένεια, ζητούν από την οικογένεια τους να μην κοινολογούν το πρόβλημά τους ακόμα και στις ομάδες υποστήριξής τους. Η αναγκαία συνεργασία σας με τέτοιες ομάδες ίσως απαιτήσει ιδιαίτερα λεπτούς και κατάλληλους χειρισμούς. Στην περίπτωση αυτή συμβουλευτείτε και πάλι το γιατρό. Με τον καιρό, ο συγγενής σας θα αρχίσει να αισθάνεται περισσότερη ασφάλεια και σιγουριά, σχετικά με την ικανότητά του να κάνει ορισμένα πράγματα. Όμως αυτήν την εποχή ανακύπτουν και νέα προβλήματα, ιδιαίτερα εάν η οικογένεια δεν είναι κατάλληλα προετοιμασμένη για να φροντίζει σωστά τον σχιζοφρενή συγγενή της. Με άλλα λόγια, η οικογένεια μπορεί να έχει αναπτύξει μια συμπεριφορά ρουτίνας απέναντι στο σχιζοφρενή

να του συμπεριφέρεται σαν να είναι διαρκώς σοβαρά άρρωστος, ή σαν παιδί. Έτσι όμως μένει πίσω η διαδικασία της ψυχοκοινωνικής επανένταξης. Ο συγγενής σας ίσως αρχικά να έχει λογικές προσδοκίες, σχετικά με αυτά που κάνει, όπως το να επανασυνδέσει τους δεσμούς του με την κοινωνία, το να επιστρέψει στο σχολείο, ή το να εργαστεί. Όλα αυτά μπορεί να προκαλέσουν προστριβές μέσα στην οικογένεια, αν δεν συμβαδίζουν πάντοτε με την εξέλιξη και την πορεία της υγείας του πάσχοντος και δεν επανεκτιμούνται οι στόχοι. Εάν λειτουργεί στον τόπο διαμονής σας μια υπηρεσία κοινωνικής βοήθειας, κάνετε ότι είναι δυνατόν για να επισκεφτεί ο συγγενής σας ένα κοινωνικό λειτουργό. Συνεργασθείτε με τον κοινωνικό λειτουργό, με το γιατρό σας και την ομάδα υποστήριξης, ώστε να βοηθήσετε το συγγενή σας να κάνει τις κατάλληλες επιλογές του σχετικά με το μέλλον του, αφού εν τω μεταξύ έχει πάρει μια ρεαλιστική και ολοκληρωμένη πληροφόρηση. Σε αρκετές περιπτώσεις, ο σχιζοφρενής γιος ή κόρη εκδηλώνει την επιθυμία να φύγει από το σπίτι των γονιών του και να κατοικήσει μόνος του. Η επιθυμία ποικίλει ανάλογα με την εξέλιξη της αρρώστιας, το κλίμα που διαμορφώνεται μέσα στην οικογένεια, τις οικογενειακές παραδόσεις κ.α. Οι οικογένειες που πιστεύουν πως κάτι τέτοιο μπορεί να έχει και θετικές εξελίξεις, παραθέτουν τέσσερις λόγους για να υποστηρίξουν τη θέση τους:

¨      Ο σχιζοφρενής μπορεί να ολοκληρωθεί περισσότερο ως δυναμική προσωπικότητα εάν διαμένει μόνος του υπό την προϋπόθεση ότι θα υποστηρίζεται από μια θεραπευτική ομάδα και κατάλληλες κοινωνικές υπηρεσίες.

¨      Όταν το άτομο ή τα άτομα της οικογένειας που τον φροντίζουν, μετά από κάποια ηλικία αρρωστήσουν ή πεθάνουν ίσως να μείνει μόνος του, με πολύ λίγους πόρους επιβίωσης.

¨      Το να ζεις με κάποιον σχιζοφρενή, απαιτεί μεγάλες θυσίες και οι συγγενείς έχουν και αυτοί το δικαίωμα, της προσωπικής ζωής.

¨      Και οι δύο, ο συγγενής σας, και εσείς μπορεί να έχετε πολύ μεγάλο συναισθηματικό φορτίο, ώστε εάν συγκατοικείτε να προκαλείτε και να συντηρείτε μια ατμόσφαιρα γεμάτη ένταση και σύγχυση.

            Εάν εσείς και ο γιος σας ή η κόρη σας, έχετε αποφασίσει, πως το να μετακομίσει ο/η δεύτερος/η είναι το πλέον επιθυμητό, αυτό ίσως γίνει πιο εύκολα σε περίοδο ύφεσης της αρρώστιας και όταν ο συγγενής σας βρίσκεται κοντά στην ηλικία που σε φυσιολογικά πλαίσια θα έφευγε από το σπίτι. Πάρα πολύ γονείς αποφεύγουν να αντιμετωπίσουν αυτό το θέμα, έως ότου φτάνουν στο σημείο να πουν "δεν μπορώ να ανεχτώ άλλο αυτήν την κατάσταση. Πρέπει να φύγεις." Τότε οι αλλαγές που προκάλεσε στην οικογένεια αυτή η αρρώστια ίσως είναι περισσότερο οδυνηρές.

Σχιζοφρένεια: Μύθοι και πραγματικότητα

            Κάθε ασθενής με σχιζοφρένεια έχει διαφορετική εξέλιξη. Η σχιζοφρένεια έχει πολλές μορφές με διαφορετικό τρόπο έναρξης, με διαφορετική πορεία και έκβαση και διαφορετική ανταπόκριση στη θεραπεία.

 Μύθος: Τα άτομα με σχιζοφρένεια είναι συνήθως βίαια και επικίνδυνα.

Αλήθεια: Τα άτομα με σχιζοφρένεια δεν είναι συνήθως βίαια και επικίνδυνα.

Η πραγματικότητα για τη σχέση βίας και σχιζοφρένειας είναι πολύ διαφορετική από την εικόνα που αναπαράγουν τα στερεότυπα. Αποτελέσματα ερευνών έχουν δείξει ότι:

•           Η συντριπτική πλειοψηφία των ατόμων με ψυχική ασθένεια δε χρησιμοποιεί βία και γενικότερα τα άτομα με ψυχική ασθένεια δεν είναι περισσότερο επικίνδυνα αν συγκριθούν με τον υγιή πληθυσμό.

•           Τα άτομα με σχιζοφρένεια εμφανίζουν ελαφρά αυξημένους δείκτες στα εγκλήματα βίας. Η βία όμως που σχετίζεται με τη σχιζοφρένεια οφείλεται κυρίως στη μη λήψη των φαρμάκων ή στην ακαταλληλότητα της θεραπείας και στην έλλειψη στήριξης και αποδοχής.

•           Οι ασθενείς με σχιζοφρένεια που κάνουν κατάχρηση ουσιών και αλκοόλ διατρέχουν αυξημένο κίνδυνο για εκδήλωση βίαιης συμπεριφοράς.

•           Οι παραληρητικές ιδέες που το περιεχόμενό τους είναι απειλητικό για τη ζωή του ασθενή αυξάνουν τον κίνδυνο εκδήλωσης βίαιης συμπεριφοράς. Συνεπώς η κατάλληλη θεραπεία των παραληρητικών ιδεών μειώνει αισθητά τον παραπάνω κίνδυνο.

•           Η βίαιη συμπεριφορά των ατόμων με σχιζοφρένεια τις πιο πολλές φορές περιλαμβάνει βίαιες εκδηλώσεις που σχετίζονται με την επιβίωσή τους. Στην πραγματικότητα, τα άτομα με σχιζοφρένεια συνήθως δεν είναι θύτες, αλλά θύματα βίαιης συμπεριφοράς ή κακοποίησης.

•           Τα εγκλήματα βίας που διαπράττονται από τα άτομα με σχιζοφρένεια έχουν διαφορετικό κίνητρο και διαφορετικά θύματα σε σχέση με αυτά που διαπράττονται από τους λεγόμενους «υγιείς». Συνήθως, στα πρώτα θύματά τους περιλαμβάνονται άτομα του στενού οικογενειακού τους περιβάλλοντος και ακολουθούν τα πρόσωπα εξουσίας, όπως πολιτικοί, γιατροί ή δικαστές.

•           Ο μόνος τρόπος για να μειωθεί η εκδήλωση βίαιης και επικίνδυνης συμπεριφοράς στους ασθενείς με σχιζοφρένεια είναι η πρόσβαση σε θεραπευτικές υπηρεσίες, η λήψη της κατάλληλης φαρμακευτικής αγωγής και, γενικότερα, της θεραπείας καθώς και η παράλληλη μείωση του στίγματος και των διακρίσεων, που απογοητεύουν και αποθαρρύνουν όσους αναζητούν βοήθεια για τα προβλήματά τους.

 Μύθος: Τα άτομα με σχιζοφρένεια έχουν διπλή προσωπικότητα ή διχασμένη προσωπικότητα.

Αλήθεια: Τα άτομα με σχιζοφρένεια δεν έχουν ούτε ‘διπλή’ ούτε "διχασμένη προσωπικότητα".

Αυτό συνήθως λέγεται γιατί τα άτομα με σχιζοφρένεια συχνά συμπεριφέρονται και λειτουργούν αντιφατικά. Υπάρχουν φορές, που άλλα λένε, άλλα εννοούν και άλλα κάνουν, κι ενώ αυτό μπορεί κάποιες στιγμές να συμβεί στον καθένα, στα άτομα με σχιζοφρένεια συμβαίνει συχνότερα. Γενικά, μπορούμε να πούμε ότι ένα άτομο που εκδηλώνει σχιζοφρένεια μας φαίνεται διαφορετικό επειδή επηρεάζεται η σκέψη και το συναίσθημα και όχι συνολικά η προσωπικότητά του.

 Μύθος: Για τη σχιζοφρένεια ευθύνονται οι γονείς και το οικογενειακό περιβάλλον.

Αλήθεια: Η οικογένεια δεν ευθύνεται για την ανάπτυξη της σχιζοφρένειας.

Δεν υπάρχουν δεδομένα, που να αποδεικνύουν ότι το οικογενειακό περιβάλλον, η ελλιπής διαπαιδαγώγηση ή η κακή ανατροφή προκαλούν σχιζοφρένεια. Ενώ αντίθετα υπάρχουν ερευνητικά στοιχεία, που πιστοποιούν επαρκώς τα βιολογικά αίτια της νόσου. Χιλιάδες γονείς υποφέρουν από συναισθήματα ντροπής και ενοχής γιατί θεωρούν ότι πιθανόν αυτοί με τη συμπεριφορά τους προκάλεσαν αυτή την κατάσταση. Σήμερα, έχει αποδειχθεί ότι οι οικογενειακές σχέσεις μπορεί να μην ευθύνονται για τη γένεση της σχιζοφρένειας αλλά μπορεί να επηρεάσουν θετικά ή αρνητικά την εξέλιξή της. Επειδή το συναισθηματικό βάρος από τη σχιζοφρένεια είναι τεράστιο για τα μέλη των οικογενειών, αυτό που χρειάζονται είναι κατανόηση, συμπαράσταση και υποστήριξη και σε καμία περίπτωση απόρριψη και ενοχοποίηση.

 Μύθος: Τα άτομα με σχιζοφρένεια έχουν νοητική στέρηση.

Αλήθεια: Σχιζοφρένεια και νοητική στέρηση είναι δύο διαφορετικές διαγνώσεις.

Η σχιζοφρένεια προσβάλλει άτομα ανεξάρτητα από το νοητικό τους επίπεδο. Ένα άτομο με νοητική στέρηση δε σημαίνει ότι έχει απαραίτητα κάποια άλλη ψυχική διαταραχή. Ούτε ότι ένα άτομο με σχιζοφρένεια, όταν εμφανίζει προβλήματα από τη σκέψη του, σημαίνει ότι έχει μειωμένη νοημοσύνη. Η σχιζοφρένεια και η νοητική στέρηση είναι δυο τελείως διαφορετικές καταστάσεις.

 Μύθος: Τα άτομα με σχιζοφρένεια πρέπει να κλείνονται στο ψυχιατρείο.

Αλήθεια: Τα άτομα με σχιζοφρένεια πρέπει να νοσηλεύονται όταν και όσο το χρειάζονται πραγματικά.

Αυτό γίνεται, κυρίως, όταν κυριαρχούν τα οξέα συμπτώματα της νόσου που δεν μπορούν να αντιμετωπιστούν σε εξωτερική βάση. Η σχιζοφρένεια σήμερα μπορεί να αντιμετωπιστεί πιο αποτελεσματικά έξω από το ίδρυμα, στην κοινότητα. Εξάλλου, ο εγκλεισμός στο ίδρυμα στερεί τον ασθενή από τα κοινωνικά ερεθίσματα, τον οδηγεί στο περιθώριο και την κοινωνική απομόνωση και συμβάλλει έτσι στη διαιώνιση του στίγματος .

 Μύθος: Οι άρρωστοι με σχιζοφρένεια δεν είναι ικανοί να πάρουν αποφάσεις για τη θεραπεία τους.

Αλήθεια: Οι περισσότεροι ασθενείς μπορούν αλλά και θέλουν να συμμετέχουν στις αποφάσεις που αφορούν τη θεραπεία τους.

Βέβαια η ικανότητά τους να λάβουν ανάλογες αποφάσεις δεν είναι πάντα η ίδια σε όλες τις φάσεις της ασθένειας. Υπάρχουν φάσεις όπως η έναρξη της νόσου ή οι υποτροπές όπου η ικανότητα αυτή περιορίζεται και άλλες φάσεις όπου ο ασθενής μπορεί να συμμετέχει ενεργά στη θεραπεία του. Οι έρευνες δείχνουν πως η συμμετοχή του ασθενή και της οικογένειάς του στη λήψη αποφάσεων, βοηθάει στην καλή συνεργασία με το γιατρό και τους θεραπευτές, βελτιώνει το τελικό αποτέλεσμα και ενισχύει τη «συμμόρφωση» στη θεραπεία.

 Μύθος: Τα άτομα με σχιζοφρένεια δεν μπορούν να εργαστούν.

Αλήθεια: Τα άτομα με σχιζοφρένεια μπορούν να εργαστούν, ακόμη κι αν παρουσιάζουν συμπτώματα.

Οι περισσότερες μελέτες έχουν δείξει, ότι τα άτομα που πάσχουν από σοβαρές ψυχικές ασθένειες βελτιώνονται πολύ όταν εργάζονται και γενικά φαίνεται ότι η εργασία συμβάλλει στη θεραπεία. Η εργασία επιτρέπει στα άτομα με σχιζοφρένεια να έρχονται σε επαφή με ομάδες υγιών και αυξάνει τις πιθανότητες ανάπτυξης σχέσεων με τους άλλους.

 Μύθος: Κανείς δεν θεραπεύεται από τη σχιζοφρένεια.

Αλήθεια: Κάθε ασθενής με σχιζοφρένεια έχει διαφορετική εξέλιξη. Η σχιζοφρένεια έχει πολλές μορφές με διαφορετικό τρόπο έναρξης, με διαφορετική πορεία και έκβαση και διαφορετική ανταπόκριση στη θεραπεία.

Η γενίκευση, ότι κανείς δε θεραπεύεται από τη σχιζοφρένεια που υπονοεί ότι η σχιζοφρένεια είναι σε όλες τις περιπτώσεις ανίατη νόσος, οδηγεί σε απελπισία και απόγνωση και τους ασθενείς και τους συγγενείς τους.

 Μύθος: Η σχιζοφρένεια προκαλείται από κακά πνεύματα και μάγια.

Αλήθεια: Η σχιζοφρένεια δεν προκαλείται ούτε από κακά πνεύματα ούτε από μάγια. Παρόλα αυτά, σε πολλά μέρη του κόσμου αρκετοί άνθρωποι πιστεύουν, ότι η σχιζοφρένεια προκαλείται από τις ενέργειες κακών πνευμάτων ή την επίδραση μαγείας.

            Οι μύθοι για τη σχιζοφρένεια δεν σταματούν όμως εδώ.

Είναι σημαντικό, λοιπόν, να γνωρίζουμε ότι:

•           Η σχιζοφρένεια δεν προκαλείται από κατάρες και από "κακό μάτι".

•           Η σχιζοφρένεια δεν είναι η τιμωρία του Θεού για τις αμαρτίες της υυυυυυοικογένειας.

•           Η σχιζοφρένεια δεν προκαλείται από έλλειψη θρησκευτικής           θθθθθθπίστης.

•           Η σχιζοφρένεια δεν είναι το αποτέλεσμα ερωτικής απογοήτευσης.

•           Η σχιζοφρένεια δεν οφείλεται στην υπερβολική μελέτη.

•           Η σχιζοφρένεια δεν προκαλείται από τον αυνανισμό.

•           Η σχιζοφρένεια δεν είναι μεταδοτική.

                                                  

Τελευταίες έρευνες σε ασθενείς με σχιζοφρένεια

Αυξημένα επίπεδα φλεγμονωδών ουσιών σε ασθενείς με σχιζοφρένεια

            Σουηδοί ερευνητές ανακάλυψαν ότι οι ασθενείς με πρόσφατης έναρξης σχιζοφρένεια έχουν υψηλότερα επίπεδα φλεγμονωδών ουσιών στον εγκέφαλο από τα υγιή άτομα.

            Η μελέτη, που δημοσιεύθηκε στο επιστημονικό περιοδικό Molecular Psychiatry, έδειξε ότι οι ασθενείς με πρόσφατης έναρξης σχιζοφρένεια είχαν αυξημένα επίπεδα ιντερλευκίνης-1β στο εγκεφαλονωτιαίο υγρό (ΕΝΥ), μιας φλεγμονώδους πρωτεΐνης τα επίπεδα της οποίας ήταν σχεδόν μη μετρήσιμα σε υγιή άτομα.

            «Το εύρημα αυτό δείχνει ότι το σύστημα ανοσολογικής άμυνας του εγκεφάλου είναι ενεργοποιημένο στα άτομα που πάσχουν από σχιζοφρένεια», δήλωσε ο κύριος ερευνητές της μελέτης Goran Engberg από το Ινστιτούτο Karolinska στη Στοκχόλμη. «Τώρα, θα πρέπει να διαπιστώσουμε εάν αυτό οφείλεται σε υποκείμενη λοίμωξη ή εάν το ανοσοποιητικό σύστημα ενεργοποιείται από κάποιο άλλο αίτιο», πρόσθεσε ο ερευνητής.

Σύμφωνα με προηγούμενες έρευνες η σχιζοφρένεια συνδέεται με υπερβολική δραστηριότητα του συστήματος ντοπαμίνης, ενώ επιπλέον μελέτες σε αρουραίους έχουν δείξει ότι η ιντερλευκίνη-1β μπορεί να διαταράξει το σύστημα ντοπαμίνης.

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

1. Αντζυ-Μαρία Παλαιολόγου Προσανατολισμοί Κλινικής Ψυχολογίας, Αθηνά 2001, Ελληνικά Γράμματα.

2.Αγγελίδης Γ. Ζώντας με τη σχιζοφρένεια στο σπίτι και στη δουλειά –Στοιχειώδεις γνώσεις για τους ασθενείς, τις οικογένειες, τους φίλους τους, τους εργοδότες τους, Κατερίνη 1988.

3. Μοσχοβοπούλου Α. Στίγμα (επιστημονική περιοδικό, τεύχος 09) , Οκτώβριος 2005, Geronimaki.

4. Ιεροδιακόνου Χ. Ψυχαναλυτική –Ψυχοθεραπεία – Κείμενα και περιπτώσεις. Εκδόσεις Μαστορίδη, Θεσσαλονίκη 1990.

5. Μάνου Ν. Βασικά στοιχεία Κλινικής Ψυχιατρικής, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999.

6. Ραγιά Α. Νοσηλευτική Ψυχικής Υγείας –Ψυχιατρική Νοσηλευτική, (Ε’ έκδοση βελτιωμένη) , Αθήνα 2005.

7. Doyle B. – Moore A. Psychiatric problems, Librapharm, p.189-199. Robinson L.- Saunders B. Psychiatric Nursing as a human experience, (3rd edition), Company 2005.

8. Ward M. The nursing process in Psychiatry, Churchill Livingstone 2000.

9. Tselebis A. Moulou A, Ilias I. Burnout versus depression and sense of coherence: A study in Greek nursing staff. Nurs Health Scien 2001.

10. Kendall PC, Hollon SD, Beck AT, Hammen CL, Ingram RE. Issues and reccomendations regarding the use of Beck Depression Inventory. Cognit Ther Research 1987.

11. http://www.suicidology.org

12. http://www.afsp.org

13. Nock MK, Borges G, Bromet EJ et al. Cross-national prevalence and risk factors for suicidal ideation, plans, and attempts in the WHO World Mental Health Surveys. Br J Psychiatry 2008. Barraclough B, Bunch J, Nelson B, Sainsbury P. One hundred cases of suicide: clinical aspects. Br J Psychiatry 1974.

14. Kessler RC, Borges G, Walters EE. Prevalence of and risk factors for lifetime suicide attempts in the National Comorbidity Survey. Arch Gen Psychiatry 1999.

15. Shaffer D, Gould MS, Fisher P et al. Psychiatric diagnosis in child and adolescent suicide. Arch Gen Psychiatry 1996.

16. Hawton K, Cole D, O’Grady J et al. Motivational aspects of deliberate self-poisoning in adolescents. Br J Psychiatry 1982,.

17. Harris EC, Barraclough B. Suicide as an outcome for mental disorders. A meta analysis. Br J Psych 1997.

18. World Health Organization. Suicide prevention (SUPRE).Geneva, Switzerland: World Health Organization, 2007. (http://www.who. int/mental_health/prevention/suicide/suicideprevent/en/)

19. Εγχειρίδιο MERCK - Ιατρικός Οδηγός Οικογενειακών Θεμάτων MERCK MANUAL 2001 Επιστημονικές Εκδόσεις Παρισιάνου

20. Α.ΕAmerican Psychiatric Association. DSM- IV: Diagnostic and Statistical Manual of Mental Disorders, 2002.

21. Γιαννοπούλου Α. Ψυχιατρική Νοσηλευτική (βελτιωμένη έκδοση ), Αθήνα 1980.

Επίσης, αντλήθηκαν πληροφορίες από τις εξής σελίδες του διαδικτύου :

http://www.eof.gr.-http://www.pubmed.com